نقدی بر کتاب نیروی اهریمنی اش

مطلب زیر نقدی است که در تاریخ دوشنبه 26 فروردین در روزنامه ی کارگزاران چاپ شد


نگاهی به سه گانه نیروی اهریمنی اش اثر فیلیپ پولمن
ریشه در اساطیر
نیروی اهریمنی اش فیلیپ پولمن
ترجمه؛ فرزاد فربد
ناشر؛کتاب پنجره
چاپ اول؛ 1385 هر دوره 3300 نسخه

شهرام اشرف ابیانه:
اوایل اسفند، در مراسمی که در موزه امام علی (ع) برگزار شد، از ترجمه آخرین مجلد مجموعه داستان نیروی اهریمنی اش، اثر فیلیپ پولمن رونمایی شد. این کتاب که گفته می شود، فیلمی سینمایی با بازی نیکول کیدمن هم قرار است به زودی بر اساس آن ساخته و بر پرده سینماها قرار گیرد، فضایی تخیلی دارد و یادآور آثار ادبیات فانتزی، همانند هری پاتر و ارباب حلقه هاست. در این مراسم از فربد، مترجم کتاب تقدیر به عمل آمد. متن زیر تحریر شده سخنرانی شهرام اشرف ابیانه است که با اندکی تلخیص عرضه می شود.سه گانه نیروی اهریمنی اش در ایران در پنج جلد ترجمه و منتشر شده است.جای خوشحالی است. حضور ما در این مکان برای گپ درمورد یک کتاب فانتزی است، چیزی که چند سال پیش به آرزویی دور از دسترس شباهت داشت. به یاد دارم در دوران ما در دهه 60 شمسی تنها کتاب فانتزی پرطرفدار شیر کمد و جادوگر اثر سی.اس.لوئیس بود. حال به لطف اقبال نامنتظر کتاب های هری پاتر که تب آن به جامعه بی علاقه به کتاب ما رسیده، می توانیم شاهد آثاری باشیم چون سه گانه تالکین و هابیت و همین سه گانه فیلیپ پولمن و در ضمن باید به انتشارات پنجره تبریک گفت به خاطر هم و غمی که در انتشار آ ثار فانتزی به خرج می دهد. شاهد اثری هستیم با کیفیت چاپی خوب و با ترجمه ای روان و سلیس که مخاطب خود را از بین قشر نوجوان و بزرگسال به خوبی پیدا کرده است.اولین بار با سه گانه پولمن در جریان یک کار تحقیقی درمورد کتاب های هری پاتر درآخرین جشنواره فیلم کودک اصفهان آشنا شدم و باید اعتراف کنم کتاب یک غافلگیری کامل بود، باوجود شباهت بیش از اندازه این سه گانه با آثار تالکین، جسارت نویسنده در خلق فضایی متفاوت ستودنی است. اینکه آدم ها در دنیای خیالی نویسنده صاحب موجودی هستند به نام شیتان. موجودی به شکل حیوان که نمایشگر جنبه ای فیزیکی و عیان از روح آدمی است در دنیایی که گویی در دوره ویکتوریایی قرن نوزدهمی خود مانده. دنیایی که کلیسا تسلط کامل بر آن دارد و تفتیش عقاید در آن به شدت پابرجاست.می گویند کتاب پولمن بازخوانی دوباره و ساده شده ای از بهشت گمشده جان میلتون است. در بهشت گمشده، شیطان از بهشت بیرون رانده شده و شکست خورده در نبرد با نیروهای خداوند یکتا، به فکر ساماندهی و یورش مجدد به سپاه آسمانی است. در کار پولمن این قضیه برعکس است. اینجا گویی نیروی خیر است که توسط نیروی شر از آسمان تبعید شده و اکنون دوباره درحال ساماندهی نیروهای خود برای بیرون راندن شر از آسمان است. نکته جالب، وام گیری کتاب از دنیای سینما خاصه جنگ های ستاره ای جورج لوکاس است.اشاره ها در این مورد زیادند. همچون شباهت ورطه دنیای مردگان در کتاب پولمن با ورطه مشابهی در پایان سه گانه اول جنگ های ستاره ای. یا اشاره به جمهوری بهشت و حمله سپاهیان پادشاهی آسمان به این جمهوری نوپا که ما را یاد ستاره مرگ و لرد دارت ویدر جنگ های ستاره ای می اندازد.باید به اسامی شخصیت های کتاب نیز اشاره کرد. همچون عزازیل که نام یکی از شیاطین در بهشت گمشده است و اشاره به یکی از سنن مذهبی یهود، قربانی یک بز و بلاگردان کردن بز دیگری به این معنا که بز دوم در بیابانی رها می شد تا روح بد همراه او دور شود. در کتاب پولمن لرد عزریل مدام در حال سفر است همچنان بز دوم. در بهشت گمشده، شیطان برای بار دوم طغیان می کند تا خدا را از اریکه آسمانی به زیر بکشد. در کتاب پولمن این مسئله برعکس است. شیر پیروز شده و خیر مغلوب گشته می خواهد بر علیه شیطان حاکم بر آسمان ها قیام کند. اشاره دیگر دخمه ای است که در دیار مردگان در اثر انفجار بمبی باز می شود و ذرات غبار را به درون خود می کشد، جایی که ابر نیرو در آن سقوط می کند. این دخمه دقیقا در دوزخ دانته توصیف شده با این اصطلاح «چاهی است پهن و بسیار گود».کتاب پولمن از ریشه کتاب هایی است که به اساطیر رجوع می کند چون ارباب حلقه های تالکین. بنابراین مقایسه آن با دیگر گونه ادبیات فانتزی چون هری پاتر اشتباه است. در مورد شباهت شخصیت لرد عزریل با افسانه های مذهبی می توان گفت عزازیل یکی از سه فرشته ای است که خدا آنها را به کره زمین فرستاد تا مانند آدمیان زندگی کنند و از محرمات بپرهیزند والا تنبیه شوند. عزازیل چون دانست که از عهده این امتحان برآمدن مشکل است، اظهار عجز کرد و معاف شد ولی دو تن دیگر، هاروت و ماروت به ماموریت خود ادامه دادند و فریب زنی (زهره- ناهید) را خوردند.
شراب نوشیدند و اسم اعظم را بدان زن گفتند و با پادافره این کردار در چاه بابل معلق شدند و تا روز رستاخیر بدین حال خواهند ماند. عزازیل در ضمن اسم یکی از شیاطین بهشت گمشده جان میلتون است که داوطلب می شود پرچمدار سپاه شیطان باشد. در کتاب پولمن، لرد عزریل پرچمدار مبارزه با ابر نیرو می شود.در کتاب پولمن، جنگ های ستاره ای و بهشت گمشده جان میلتون قبل از شکل گیری تمدن بشر، نبردی فراگیر و هولناک میان نیروی خیر و شر درگرفته. این مسئله البته در سه گانه تالکین هم محور اصلی است. در همه این آثار دو جنگ بزرگ رخ می دهد که ما شاهد شکل گیری جنگ دومی هستیم. نبرد دوم در همه این آثار یک نبرد ایدئولوژیک و در نهایت شکستی ایدئولوژیک برای طرف مقابل است.
در بهشت گمشده می خوانیم «اگر می گویم تا بدان حد، از آن روست که اندیشه و روح ما شکست ناخورده مانده است». اینجا با یک سوال روبه رو خواهیم بود. چرا شر یا شیطان به کل توسط خدا نابود نمی شود؟ بهشت گمشده از زبان همراه شیطان، بعل زبوب، جواب می دهد «از کجا معلوم که حریف قانع ما اندیشه و توانایی ما را به عمد به کمال خود بقای ننهاده باشد تا عذاب خویش را به حسد العی درک و عمل کنیم».
می توان به هارپی ها اشاره کرد که مستقیم از میتولوژی یونان آمده اند. زنان پرنده گون که دست به هرچه زنند فاسد می شود و از میان می رود و در پایان باید به توصیفی که پولمن از اصطلاح فرشته می کند اشاره کرد که دقیقا در بهشت گمشده هست؛ «جوهر اصلی آنان بسته در زنجیر مفاصل یا اعضا یا همچون گوشت و پوست سنگین آدمیان نیست. بلکه بس لطیف و ساده است... گاه منبسط است و گاه منقبض. گاه روشن و گاه تاریک.»